Zespół naukowców z Wydziału Architektury oraz Organizacji i Zarządzania Politechniki Śląskiej opracował projekt innowacji społecznej w obszarze rewitalizacji. Jego celem było przekształcenie Al. Przyjaźni w Gliwicach w tętniące życiem miejsce wydarzeń kulturalnych oraz edukacji pozaszkolnej.

Od września 2022 do maja 2023 zespół naukowców z Wydziału Architektury oraz Organizacji i Zarządzania realizował projekt: Aleja Przyjaźni w Gliwicach jako Śląska Przestrzeń Innowacji. Model rewitalizacji. Był on finansowany z Funduszy Europejskich Wiedza Edukacja Rozwój oraz Europejskiego Funduszu Społecznego. Operatorzy projektu: FFW (Fundacja „Fundusz Współpracy”, Warszawa) oraz CRIS (Centrum Rozwoju Inicjatyw Społecznych, Rybnik).  Innowacja opracowana została na Wydziale Architektury Politechniki Śląskiej. Kierownik projektu na PŚ: dr hab. inż. arch. B. Majerska-Pałubicka, prof. PŚ; z-ca kierownika: dr inż. arch. M. Balcer-Zgraja; pozostali wykonawcy: dr hab. inż. arch. T. Wagner, prof. PŚ; dr inż. arch. A. Kossak (Katedra Projektowania Architektury Mieszkaniowej i Użyteczności Publicznej, Wydział Architektury, Politechnika Śląska); dr n. społ. A. Waligóra (Katedra Inżynierii Produkcji, Wydział Organizacji i Zarządzania, Politechnika Śląska); oraz studenci z Wydziału Architektury: P. Białas, J. Giżewska, J. Jopek, M. Marszoł i J. Nikodem; makieta: Laboratorium Badawcze A. Jurga. Zamawiającym pomysł było Centrum Kultury Victoria w Gliwicach, partner Politechniki Śląskiej w obszarze badawczym i edukacyjnym.

Miejscem inkubacji pomysłu była Aleja Przyjaźni w Gliwicach, gdzie zlokalizowane są między innymi: siedziba centrum kultury gliwickiego MDK-u oraz Scena Teatru Miejskiego w ruinach Teatru Victoria (spalonego przez Armię Radziecką w 1945 r., obecnie w stanie zabezpieczonych pozostałości, wykorzystywanych na eventy w okresie letnim). Na podstawie przeprowadzonych sondaży przygotowany został prototyp rozwiązania, który był następnie testowany w grupach potencjalnych użytkowników – dzieci, młodzieży i studentów, a także w grupie gości Mariny Gliwice. Wywiady dotyczyły hipotetycznej lokalizacji w zabudowie i w terenach otwartych. Efekty projektu to: koncepcja architektoniczna, instrukcja w formie prezentacji, makiety w dwóch skalach. 

Zaproponowana przez zespół autorski innowacja – partycypacyjne modelowanie „straganu kultury” /wielofunkcyjnego zestawu mebli miejskich – polegała na zintegrowaniu wysiłków architektów, mieszkańców oraz osób obcojęzycznych przebywających czasowo w mieście (jak: studenci, uchodźcy wojenni, turyści) przy rewitalizacji przestrzeni Alei Przyjaźni. W wymiarze społecznym i architektonicznym ulica ma w opinii autorów ewoluować w aktywną strefę integracji miejskich, działań kulturalnych, informacji o kulturze, straganu/tłumacza kultury, otwartego miejsca edukacji pozaszkolnej.

Prototyp innowacji społecznej został wbudowany w model rozwiązania architektonicznego – ogólnodostępnych, wielofunkcyjnych modułów poszerzających możliwości uczestnictwa w kulturze (zestaw mebli/stragan/galeria). Łączy ona cechy produktu (elementów małej architektury), usługi edukacyjnej i kulturalnej oraz procesu rewitalizacji społecznej. Rozwiązanie jest mobilne, a więc łatwo „aplikowalne” w innych lokalizacjach, wielofunkcyjne i uniwersalne przez wykorzystanie abstrakcyjnych geometrycznie komponentów – miejskich klocków. Dzięki zastosowaniu specjalnie opracowanych innowacyjnych narzędzi partycypacyjnych, proces programowania usługi i autorskiego aranżowania przestrzeni miejskich może odbywać się dwukierunkowo – oddolnie przez mieszkańców oraz odgórnie przez instytucje działające w obszarze kultury. Wypracowany został elastyczny mechanizm współaranżowania sceny wydarzeń kulturalnych w przestrzeni publicznej w zależności od aktualnych potrzeb – eventy miejskie, zagrożenia epidemiczne, ruchy migracyjne, wzmożone okresy ruchu turystycznego.
Autorzy projektu chcą, by dzięki niemu zaangażować mieszkańców aglomeracji do aktywnego uczestnictwa w kulturze, a także jej współkreowania. – W rozumieniu innowacji wykraczamy poza schemat konsumpcji treści dostępnych w sieci, pragniemy zachęcić młodych ludzi do bycia aktywnymi tu i teraz, w przestrzeni miejskiej, przeżywania i kontaktu z kulturą w wymiarze realnym, a nie wyłącznie wirtualnym. W naszym rozumieniu takie działanie ma również walory wychowawcze i profilaktyczne – zwracają uwagę dr inż. arch. Małgorzata Balcer-Zgraja i dr Anna Waligóra.

W odpowiedzi na zidentyfikowane problemy (potrzeby użytkowników i braki w ofercie instytucji) powstało rozwiązanie, które jest tanie, wielokrotnego użytku, mobilne i łatwe do zastosowania w innych lokalizacjach jako narzędzie społecznej i przestrzennej rewitalizacji. Innowacja jest użyteczna w kontekście potrzeb różnych interesariuszy, decyduje o tym uniwersalność zastosowań, wielopłaszczyznowy jej charakter. Rozwiązuje ona złożone problemy miejsca, służąc instytucjom i mieszkańcom. O wyjątkowych walorach użytkowych innowacji decyduje zarówno jej całkowita mobilność (tak poszczególnych elementów, jak i całego zestawu) oraz włączenie narzędzi komunikacji i aktywnego współuczestnictwa wbudowanych w rozwiązanie przestrzenne w postaci sztukomatu. Pojęcie “commons” odnosi się w projekcie zarówno do zasad, na jakich udostępniane są autorskie pomysły, jak i do sposobu wykorzystania całego zestawu, możliwości współużytkowania, współaranżowania i współtworzenia sztuki w strefie publicznej, czemu sprzyja elastyczna organizacja przestrzeni.  

Fakt, że pojedynczy zestaw składa się z drobnych elementów oraz z elementu wielkogabarytowego, pozwala w lepszym stopniu zapewnić ochronę przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi (możliwość pakowania i zabezpieczenia przedłuża trwałość komponentów, obecność zadaszonej kubatury zwiększa możliwości instalowania rozwiązań SMART). Duże moduły można łączyć szeregowo i równolegle w większe układy, uzyskując zintegrowaną powierzchnię, co poprawia użyteczność całego zestawu. – Maksymalna optymalizacja rozwiązania projektowego była jednym z podstawowych założeń naszego zespołu – zwracają uwagę dr inż. Małgorzata Balcer-Zgraja i dr Anna Waligóra. – Wyzwaniem projektowym było dla nas stworzenie wielofunkcyjnej, rozpoznawalnej, dostępnej przestrzeni integrującej miejskie działania kulturalne, uwzględniającej potrzeby szczególnych grup mieszkańców – dodają. Zostało ono doprecyzowane w procesie inkubacji, przeformułowane w oparciu o badania sondażowe, które umożliwiły weryfikację pierwotnych założeń, aktualizację pomysłów i ich modyfikację w kierunku dostosowania innowacji do potrzeb potencjalnych użytkowników. 

Innowacja została zaprezentowana w formie referatu na Demo Day Śląska Przestrzeń Innowacji w Kopalni Ignacy w Rybniku 30 maja 2023 roku. Prezentacji towarzyszyła wystawa projektu w maszynowni, przygotowana przez zespół autorski.

tekst: Małgorzata Balcer-Zgraja; Anna Waligóra
zdjęcie: Anna Kossak, Tomasz Wagner

Tekst pochodzi z Biuletynu 6 (354) 2023