Politechnika Śląska | Otwarty dostęp (OA)

Otwarty dostęp (OA)

Modele otwartego dostępu

Otwarty dostęp (ang. Open Access – OA) to ruch polegający na powszechnym i darmowym dostępie (bez wszelkich ograniczeń technicznych) do recenzowanych publikacji naukowych i materiałów edukacyjnych. OA jest realizowany na dwóch płaszczyznach:

1. ze względu na miejsce udostępnienia publikacji wyróżniamy tzw. modele dystrybucyjne OA:

Green Open Access (zielona droga), polegający na udostępnianiu artykułów w otwartych repozytoriach (instytucjonalnych lub dziedzinowych), tzw. samoarchiwizacja;
Gold Open Access (złota droga), polegający na publikowaniu artykułów w czasopismach (otwartych lub subskrypcyjnych) poprzez dokonanie opłaty za otwarty dostęp (ang. Article Processing Charge – APC);
Diamond Open Access (diamentowa droga), polegający na darmowym publikowaniu artykułów w otwartych czasopismach – bez ponoszenia kosztów APC;
Black Open Access (czarny dostęp), polegający na nielegalnym otwartym udostępnianiu płatnych artykułów, bez zgody wydawcy czasopisma lub autora publikacji.

2. ze względu na warunki udostępniania utworów wyróżniamy tzw. modele prawne OA:

Open Access Gratis, polegający na darmowym, otwartym i nieograniczonym dostępie do utworów na podstawie przepisów o dozwolonym użytku (lub innych wyjątkach prawnych);
Open Access Libre, polegający na wolnym i otwartym dostępie do utworów na podstawie licencji udzielonej na nieograniczone, nieodpłatne i niewyłączne korzystanie z utworów (oraz ich ewentualnych opracowań).

Korzyści płynące z otwartego dostępu

Dla naukowca:

lepsze rozpowszechnienie wyników badań;
zwiększenie liczby cytowań;
bezpłatny dostęp do publikacji naukowych;
ułatwienie możliwości współpracy przy prowadzonych badaniach.

Dla uczelni:

promowanie osiągnięć badawczych;
zwiększenie widoczności w środowisku;
pośredni wpływ na podniesienie wyników w kryteriach ewaluacyjnych;
ułatwienie możliwości rozwoju poszczególnych kierunków działalności naukowej i edukacyjnej.

Dla społeczeństwa:

rozwój społeczeństwa informacyjnego i społeczeństwa wiedzy;
rozwój innowacyjności i gospodarki opartej na wiedzy;
rozwój komunikacji naukowej;
ograniczanie nierówności społecznych.

Wymagania i zalecenia stosowania otwartego dostępu

W związku rozpowszechnieniem się ruchu OA, wiele organizacji zaangażowanych w rozwój nauki oraz instytucji finansujących badania naukowe narzuciło na naukowców obowiązek publikowania wyników badawczych na zasadach otwartego dostępu. Punkt milowy stanowi ogłoszenie przez cOAlition S w 2018 r. Planu S, który m.in. obliguje uczelnie i instytuty badawcze do zapewnienia pełnego, natychmiastowego i nieograniczonego dostępu do publikacji finansowanych ze środków publicznych. Regulacje przyjęte w Planie S obowiązują przede wszystkim polskich grantobiorców, którzy realizują swoje działania naukowe w ramach programu Horyzont lub projektów finansowanych przez Narodowe Centrum Nauki (NCN). Jednak pierwsze wymagania dotyczące stosowania OA przez polskich badaczy zostały określone już w 2015 r. poprzez ogłoszenie przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Kierunków rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce. Dokument ten (wciąż obowiązujący) stanowi zalecenia dotyczące wprowadzania otwartego dostępu przez uczelnie, jednostki naukowe, podmioty finansujące badania (NCN, NCBR, MNiSW) oraz wydawców (w tym czasopism naukowych).

Z powyższych zaleceń wynika, że w celu stosowania się do zasad OA najlepiej jest publikować swoje artykuły w otwartych czasopismach (patrz: rejestr DOAJ) lub samoarchiwizować publikacje (w tym preprinty i postprinty) w otwartym repozytorium – szczególnie rekomendujemy RePolis, które znajduje się w rejestrze OpenDOAR i ma możliwość nadawania identyfikatorów DOI. Należy również pamiętać, by teksty i opisy publikacji były opatrzone wolną licencją – najlepiej CC BY.

Otwarte udostępnianie – licencje

Licencje Creative Commons (CC) to zestaw wzorców umów licencyjnych, na podstawie których twórca udostępnia na określonych warunkach swój utwór objęty autorskimi prawami majątkowymi – bez zbywania się swoich praw. Wszystkie licencje i narzędzia CC są darmowe. Licencje CC tworzą 4 podstawowe warunki – mogą występować razem, o ile się nie wykluczają:

	BY – Uznanie autorstwa (ang. Attribution) zgoda na kopiowanie, dystrybucję, wyświetlanie i użytkowanie dzieła (oraz utworów zależnych) pod warunkiem podania twórcy – warunek obecny we wszystkich licencjach
	NC – Użycie niekomercyjne (ang. Noncommercial) zgoda na kopiowanie, dystrybucję, wyświetlanie i użytkowanie dzieła (oraz utworów zależnych) tylko w celach niekomercyjnych
	SA – Na tych samych warunkach (ang. Share Alike) zgoda na kopiowanie, dystrybucję, wyświetlanie i użytkowanie utworów zależnych, pod warunkiem rozprowadzania ich na licencji użytej przy utworze oryginalnym
	ND – Bez utworów zależnych (ang. No Derivative Works) zgoda na kopiowanie, dystrybucję, wyświetlanie i wykonywanie utworu jedynie w jego oryginalnej postaci – tworzenie utworów zależnych nie jest dozwolone

Połączenie powyższych warunków pozwala na utworzenie 6 wariantów umów licencyjnych CC:

	CC BY	Uznanie autorstwa
	CC BY-SA	Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach
	CC BY-ND	Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych
	CC BY-NC	Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne
	CC BY-NC-SA	Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach
	CC BY-NC-ND	Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych